Na terenie Powiatu Przeworskiego znajdują się liczne zabytki i dziedzictwa kultury. Do najważniejszych z nich zaliczamy:
Bazylika p.w. Ducha Świętego
Gotycka budowla, ufundowany przez Jana z Tarnowa, wybudowana w latach 1430-1473 przez Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Grobu Jerozolimskiego, zwanych Bożogrobcami. Księża Miechowici wzorowali się na pierwszym i generalnym w Polsce kościele Bożogrobców w Miechowie. Ten z kolei był wzorowany na budowli Bożego Grobu w Jerozolimie. Na trzech wieżach widnieją krzyże z podwójnymi ramionami, symbolem Bożogrobców, zarządzających parafia przeworską przez cztery i pół wieku.
Kościół z dawnym klasztorem Miechowitów - obecnie plebania - łączy delikatny krużganek, wsparty na arkadach ( 1724).
Warto obejrzeć:
- stalle z XVIII wieku ( z 20 tablicami, na których widnieją cytaty z Pisma Św.)
- ambona z 1713 r.
- ołtarz główny ( barok toskański) 1693 r.
- spiżowa chrzcielnica z 1400 r.
- replika Grobu Chrystusa z Jerozolimy XVII w., mająca rangę Sanktuarium Pańskiego, stanowiąca cel wielu pielgrzymek
- dzwon " Sylwester" na wieży kościelnej z 1627 r.
- zabytki ruchome : monstrancje z XVII/ XVIII w., ornaty, kielichy, przechowywane w skarbcu
- obraz późnogotycki z 1490 r. mieszczący się w prezbiterium
Kościół i Klasztor OO. Bernardynów
Zespół klasztorny oo. Bernardynów ufundowany w 1461 r. przez Marszałka Wielkiego Koronnego Rafała z Tarnowa, klasztor murowany z 1512 roku. W skład zespołu klasztornego wchodzą:
- ośmioboczna wieża z 1644 r., gdzie znajdowała się dzwonnica i strażnica
- ołtarz z cudownym obrazem Matki Boskiej Pocieszenia
- kaplica Św. Antoniego ( XVIII w.) z relikwiami Świętego
- kaplica Matki Boskiej Fatimskiej ( wewnątrz kościoła) i Matki Boskiej z Lourdes ( na placu kościelnym)
- dobrze zachowane mury obronne, okalające plac kościelny
Ciekawostka: Kronika klasztorna zanotowała królewskie wizyty w klasztorze: Stefana Batorego w 1577 r. i Jana III Sobieskiego w 1697
Kaplica ss. Miłosierdzia z klasztorem - 1778-1784
Ufundowany przez Antoniego Lubomirskiego i jego żonę Zofię z Korwinów Krasińską.
Warto obejrzeć ołtarz główny z obrazem Matki Bożej Śnieżnej z Dzieciątkiem w sukniach ze srebrnych blach częściowo pozłacanych.
Obecnie w zabudowaniach klasztornych znajduje się Dom Pomocy Społecznej oraz przedszkole prowadzone przez siostry zakonne.
Ratusz - XVII w., przebudowany w 1909 r.
Znajduje się we wschodniej części miasta. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1473 roku. W XVII wieku na starym zrębie powstała nowa budowla, gruntownie przebudowana w początku XX wieku. Dziś mieści się tutaj kawiarnia " Ratuszowa" oraz Urząd Stanu Cywilnego z Salonem Ślubów.
Zespół pałacowo-parkowy
Pałac w stylu angielskiego klasycyzmu, park powstał w XVIII i XIX wieku , zajmuje obszar 11 ha. Na uwagę zasługuje " aleja grabowa" i wiele okazów starych drzew ( dęby, jesiony, lipy - zasadzone ręką króla Jana II Sobieskiego podczas powrotu z odsieczy wiedeńskiej , platany, tuje, kasztanowce, orzechy).
W skład zespołu pałacowo-parkowego wchodzi:
- Pałac z pocz. XIX wieku w stylu klasycystyczno - romantycznym
- Dwie oficyny dworskie z XVII i przełomu XIX/XX wieku
- Oranżeria ( 1803- 1807)
- Stajnie cugowe z pocz. XIX w - obecnie Muzeum Pożarnictwa z kolekcją ponad 70 historycznych hełmów strażackich, wozów strażackich i sikawek.
- Powozownia z poł. XIX w. ( ekspozycja karet, powozów i wozów chłopskich)
- Dom koniuszego pocz. XIX w.
- Dom ogrodnika z pocz. XIX w.
- Kordegarda brama z pocz. XX w.
Zespół Pałacowo-Parkowy jest członkiem Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Związku Muzeów, Wnętrz i Zespołów Rezydencjonalnych.
Oberża
Naprzeciwko Zespołu Parkowo-Pałacowego przy ulicy Krakowskiej stoi sporych rozmiarów obiekt. To stara oberża dom zajazdu, w którym podróżujący konno, powozami lub pieszo zatrzymywali się na noc . We wnętrzu znajduje się szeroko sień. Obecnie mieszczą się tutaj mieszkania prywatne.
Ciekawostka: W oberży przejazdem gościł kiedyś Honoriusz Balzac i Stefan Czarniecki, podążający za wojskami Karola Gustawa.
Zajazd "Pastewnik"
Przy wjeździe do miasta od strony Rzeszowa znajduje się jedyny w Polsce "żywy ", łączący zabytkową formę budownictwa drewnianego z Przeworska i okolic z funkcją hotelarską i gastronomiczną, przeniesionych w jedno miejsce (m.in.XVIII - wieczny dworek z Krzeczowic). Turyści mogą odpocząć w wygodnych pokojach, posilić się w stylizowanych wnętrzach zabytkowej karczmy. Skansen wielokrotnie nagradzany był przez Federację Campingu i Caravaningu. W 1996 r. uzyskał tytuł " Mister Camping 96".
GMINA ADAMÓWKA
Cieplice
GMINA GAĆ
- Płd. zach. część wsi- stanowisko archeologiczne ( cmentarzysko ciałopalne w kształcie nieregularnego czworoboku, gdzie znaleziono 180 grobów ,co potwierdziło istnienie od II w. n.e. "kultury przeworskiej" na tym terenie)
- Uniwersytet Ludowy 1935-36 ( architektura wzorowana na stylu zakopiańskim, zaproj. przez bratanka Witkiewicza - Jana Koszyca- Witkiewicza) założony przez inż. Ignacego Solarza zwanego " Chrzestnym" - wybitnego działacza chłopskiego. Prowadził tu Uniwersytet Orkanowy do 1939 roku . W uniwersytecie znajduje się Izba Pamiątek , zawierające stare narzędzia , sprzęty i stroje.
Białoboki
- Pagórek w środku wsi kryje szczątki obronnego zamku Korniaktów. Do dnia dzisiejszego zachowały się resztki muru ( wybud. w 1601 r. przez Konstantego Korniakta - szlachcica wywodzącego się z bogatej rodziny kupców greckich Korniathów.
- Przy drodze do Przeworska mieści się kopiec tatarski, prawdopodobnie mogiła słynnego wodza Kantymira.
Ostrów
- Kościół św. Fabiana z barokowym ołtarzem i chrzcielnicą z XVII w. i zabytkowy dzwon z 1645.
Mikulice
- XIX- wieczny park krajobrazowy.
GMINA JAWORNIK POLSKI
- XIX-wieczny kościółek na skraju wsi
Hadle Szklarskie
- Cerkiew gr.-kat. - koniec XVIIIw. ob. kościół rz.-kat.
- Zespół pałacowo-parkowy:
- pałac - XIX/XXw.
- park krajobrazowy - XIX/XXw.
- oranżeria - XIX/XXw.
- stajnia - XIX/XXw.
- kuźnia - XIX/XXw.
GMINY KAŃCZUGA
Na terenie GMINY KAŃCZUGA zabytki reprezentują głównie obiekty sakralne i pozostałości architektury dworskiej. Najcenniejszym zabytkiem sakralnym jest nie- wątpliwie Kościół Parafialny p.w. Michała Archanioła ( 1605 r) , przebudowany w latach 1924 - 28 wg projektu arch. W. Rawskiego. Kościół ten zaliczany do najpiękniejszych świątyń późnego renesansu w Polsce. Na uwagę zasługują : ławy gdańskie z XVII wieku, trzy okna: gotyckie, renesansowe i barokowe. Ponadto na wzniesieniu przy drodze na Pruchnik usytuowana jest cerkiew greko-katolicka p.w. Opieki Najświętszej Panny Marii z XVII wieku ; przy cerkwi XVIII - wieczna dzwonnica. U wylotu miasta znajduje się stara Kapliczka Św. Barbary. Wartość zabytkową ma również Kapliczka Matki Boskiej (1660) wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu oraz Kaplica Kellermanów przy wylocie do Przeworska.
W Sieteszy zachowały się resztki Zespołu pałacowo - parkowego z XIX w. Podobny obiekt zabytkowy zbudowany w stylu eklektycznym to obecnie ośrodek Fundacji Pomocy Młodzieży im. Jana Pawła II "Wzrastanie".
Lipnik
- Zespół dworski, wł. Fundacja Pomocy Młodzieży im. Jana Pawła II "Wzrastanie"
- dwór, mur., pocz. XX w
- park krajobrazowy, XIX/XX w.
Łopuszka Mała
- Zespół dworski Pogodowskich (poł. XIX w.), obecnie ośrodek Fundacji Jana Pawła II " Wzrastanie". Otoczony stawem, a na wysepce pośrodku stawu znajduje się piękna kapliczka. W latach 90-tych przeprowadzono kapitalny remont obiektu i mieści się tutaj dom dziecka.
- Kaplica grobowa XIX w.
Łopuszka Wielka
- Na skraju wioski zachowały się resztki dworu Scipionów , godna uwagi jest XIX -wieczna kaplica grobowa tej rodziny, proj. przez arch. Michała Stryjeńskiego
- Kopalnia alabastru , założona przez hr. Scipio del Campo ( budowniczego kolejki wąskotorowej), który na miejscu przerabiano na różne gatunki gipsu. W czasie II wojny światowej kopalnia była zalana wodą, uruchomiono ją ponownie w 1945 r. Miejscowe pokłady alabastru są największymi w Europie, kopalni zaś obecnie nieeksploatowana oczekuje na inwestora.
Na skraju wioski, wśród rozpadlin i mokradeł, w miejscu zwanym Migdas, bije zawsze obfite w wodę źródło; legenda powiada, że był tu niegdyś gród. Miała go zniszczyć woda, która rozmyła jego wały i Tatarzy, wykorzystując to zdarzenie, wdarli się do warowni. A samo źródło powstało ponoć z łez chłopca, który uciekając przed Tatarami chciał schronić się do grodu, ale jego obrońcy zawarli przed nim wrota.
Krzeczowice
- Cerkiew grecko- katolicka ( drewno) z 1793 r. ; obecnie kaplica pogrzebowa
Sietesz
- Kościół parafialny z 1910 r.
- Zespół pałacowo-parkowy z XIX w.
Żuklin
- Pałac z XIX w. Otoczony parkiem ze stawem i ładnym budyneczkiem-kordegardą
GMINA PRZEWORSK
Nowosielce
- Kościółek (1595) : renesansowe stalle, ambona i kamienna kropielnica ; obok kaplica Św. Jana Nepomucena z XVIII w.
- Dom Myśliwski z XIX w.
- Kopiec Pyrza, usypany w 1936 r. ( Michał Pyrz w 1624 r. dowodził obrona kościoła przed Tatarami)
- Ślady późnołużyckiego cmentarza ciałopalnego ( 700-900 r. n.e. )
- Św. Jezioro, gdzie wg legendy stała świątynia pogańska, o czym świadczą liczne, metalowe przedmioty, znalezione nad brzegiem jeziora.
Świętoniowa
- Ciałopalne cmentarzysko "kultury przeworskiej"
- Stara kapliczka z podwójnym krzyżem ( symbolem Miechowitów)
Urzejowice
- Zespół pałacowo-parkowy:
- pałac - k. XIXw.
- park krajobrazowy - 2 poł. XIXw.
- oficyna - k. XIXw.
- spichlerz - k. XIXw.
- czworak - k. XIXw.
- Kościół z 1701 r.
GMINA SIENIAWA
- Zespól Pałacowo-Parkowy ( ongiś własność książąt Czartoryskich):
- murowany pałac 1720-1726
- pałac letni (drewniany) XIX w.
- Pawilon ogrodowy XVIII w.
- Kordegarda biała i czerwona
- park krajobrazowy (z kilkunastoma dębami zasadzonymi przez Tadeusza Kościuszkę , zaprojektowany przez Jana Spazzio)
- Zespół Klasztorny Dominikanów :
- kościół parafialny p.w. NP. Marii z lat 1719-1749
- klasztor Dominikanów (1754) - obecnie plebania ; w podziemiach mieści się unikalna krypta książąt Czartoryskich z 22 trumnami przodków tego rodu.
- Pozostałości fortyfikacji miejskich z 1664-1680 r. ( kurtyna, 2 bastiony, wały , fosy)
- Ratusz , obecnie siedziba Urzędu Miasta i Gminy
- Dawna karczma z XIX w.
- Apteka przy ul. Poniatowskiego z 1880 r.
- Cmentarz Żydowski z licznymi kirkutami z ocalałymi macewami nagrobnymi - 700 nagrobków; najstarszy z 1686 r. , na cmentarzu pochowany jest zmarły w 1898 r. Ohel cadyk Ezechiel Halberstam)
Pomnik przyrody w postaci limby o obwodzie pnia 103 cm i wysokości 15m, posadzona przez prof. K. Sucheckiego.
Rudka
- Cerkiew z XVIII w.
- Zabytkowy park, obok cerkwi m. in. z dębem szypułkowym o obwodzie pnia 870 cm i wys. ok. 25 m.
GMINA TRYŃCZA
Jagiełła
- Kopiec usypany w 1910 r. na cześć króla Władysława Jagiełło, który ponoć często tu przebywał wracając z polowań w Puszczy Sandomierskiej.
GMINA ZARZECZE
Wieś powstała w XII w., rządziła się wtedy prawem polskim, niemieckie prawo nadał jej w 1450 r, król Kazimierz Jagiellończyk . Zarzecze stanowiło ośrodek rozległego majątku , należącego kolejno do znanych rodzin szlacheckich.
Warto zobaczyć:
- Duży park z pałacem, holenderia i, oranżerią i budynkiem gospodarczym , zaprojektowany przez znanego architekta Piotra Aignera i Fryderyka Baumana. W skład zespołu pałacowo -parkowego wchodzą :
- pałac w stylu klasycystycznym z wyraźnymi wpływami romantyzmu
- holenderia i oranżeria
- park z kilkusetletnimi drzewami, m.in. dąb liczący sobie 450 lat o obwodzie pnia 6m.
- Kościół parafialny p.w. Michała Archanioła (1880-1895) proj. przez Juliana Zachariewicza
- XIX - wieczne domy
- Dawna karczma i folwark
Maćkówka
Z tego terenu pochodzi duża liczba znalezisk archeologicznych, m.in.:
- przedmioty brązowe ( 1200-800 r. p.n.e.)
- najstarsze, napotkane tutaj szczątki człowieka z młodszej epoki kamiennej
- denar Marka Aureliusza z 165 r.n.e., co potwierdza tezę prowadzenia w tamtych czasach handlu dalekosiężnego na tych terenach
Siennów
Stara osada wymieniona w dokumentach po raz pierwszy w 1390 r., w XVI w. stanowiła własność rodu Gorayskich, którzy wprowadzili tu wyznanie reformowane, powrót na katolicyzm nastąpił w 1637 r.
- Zabytkowy zespół pałacowo- dworski z XVII w. (1676) ; w jego skład wchodzi : murowana oficyna (1674), pozostałość murów obronnych i piękny, krajobrazowy park z XVIII wieku
- Kościół drewniany z 1676 r., przebudowany w 1841 (uwaga! Koniecznie warto obejrzeć dwa, dobrze zachowane obrazy malowane al fresco w zakrystii)